روبینا پرواز آریا

طاق بوستان مجموعه‌ای از سنگ‌ نگاره‌ها و سنگ‌ نبشته‌های دوره‌‌ی ساسانی که در شمال غربی شهر کرمانشاه قرار دارد و این مجموعه ارزش هنری و تاریخی زیادی دارد و شامل دو طاق بزرگ و کوچک و چند سنگ نبشته است.

تاریخچه:

در ابتدا شاهان ساسانی نواحی اطراف تخت‌جمشید را برای تراشیدن تندیس‌های خود انتخاب می‌کردند اما در زمان اردشیر دوم و شاه آن پس از او طاق بستان که منطقه پر آب و سرسبز بود و در بین راه جاده ابریشم قرار داشت و جایگزین مناطق قبلی کردند.

طاق بستان در کنار چشمه ای واقع در شمال شرقی شهر کرمانشاه واقع شده است که شامل دو ایوان سنگی در دامنه کوه به نام های حیوان کوچک و بزرگ مزین به سنگ نگاره از اردشیر دوم که جلوه‌ای از هنر ساسانی است می باشد.

همچنین مورخین دوره اسلامی نامهای متفاوتی را برای توصیف این محوطه به کار بردند از جمله نام (شبدیز) توسط ابن فقیه و ابن رسته (قصرشیرین) توسط یاقوت مستعصمی و (طاق وستام)در نوشته‌های حمدالله مستوفی به کار برده شده است.

طاق بستان یا طاق بسان؟

اهالی کرمانشاه آنرا (طاق وسان) و (طاق بسان)می نامند (سان) به معنای سنگ و (طاق بستان) به معنای طاقی که در سنگ کنده شده است می باشد اکثر ایران شناسان نیز از (طاق بستان )برای توصیف این مکان استفاده کرده اند.

ایوان بزرگ:

فضایی مستطیل شکل به ارتفاع 9 متر، عمق 6.5 متر با پهنای 7.5 متر شامل مهمترین اثر این مجموعه میباشد که در کناره ی ورودی طاق، سنگ نگاره‌ای از فرشتگان بال‌دار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق می‌باشد که حاکی از مراسم بزم و شادی است.

همچنین در دو طرف ایوان جِرزی چهارگوش و روی آن طاقی با قوس نعل اسبی وجود درارد و کمی از جرزها عقب تر است. شکل ورودی ( قسمت جلو ) طاق به شکل نیم دایره است و در انتها ( داخل ) به بیضی تبدیل می شو علت این تفاوت به خاطر تغییر ارتفاع در قسمت جلو و انتهای طاق است. هفت جان پناه (مانعی به صورت دیوار کشیده شده در لبه بام) چهار پله ای و سکویی در انتهای ایوان مشاهده میشود در انتهای ایوان سکویی قرار دارد که برروی آن و در دو طرف انتهایی ایوان بزرگ، دو نیم ستون بدون پایه ستون به ارتفاع 4 متر و قطر 32 سانتی متر قرار دارد همچنین سرستونهای آن شباهتی به ستونهای بیزانسی نیز دارند.

قدمت ساخت ایوان بزرگ:

در مورد تاریخ ساخت این ایوان نظریه های متفاوتی وجود دارد اما نظریه هرتسفلد ( باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی ) در بین اکثر ایرانشناسان پذیرفته شده است او زمان ساخت این ایوان را مربوط به زمان خسرو دوم ( 628 ـ 590 م) می داند.

نقوش این ایوان بسیار مهم و مفید هستند به این علت که کمک بسیاری در شناخت و بررسی پوشاک و زیورآلات دوره ساسانی میکند.

حجاری های ایوان بزرگ:

دیوارهای داخلی این ایوان به دو بخش تقسیم و بسیار استادانه تزئین شده است که خوشبختانه تا امروز آثار آن پا بر جا مانده است بر روی جرزهای ورودی آن درختی مشاهده می‌شود که قوس آنها به وسیله دو ردیف نقوش گیاهی تزیین شده است همچنین در قسمت لچکی نیز الهه بالدار (نیکه) که هر کدام در یک دست خود حلقه روبان دار و در دستی دیگر دیگر جامی پر مروارید دارند حجاری شده است

دیوارهای انتهای این حیوان نیز دو بخش دارد در بخش بالایی صحنه تاجگذاری پادشاه ساسانی را مشاهده می کنید پادشاهی با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ که بر روی سکوی ایستاده است و دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و دست راست را به طرف اهورامزدا دراز کرده است را مشاهده می کنید همچنین در سمت راست او پیکره ی اهورامزدا با صورت و بدنی تمام رخ که بر روی سکوی ایستاده است به چشم می خورد.

اهورامزدا دست چپ خود را بر روی سینه گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را به شاه اهدا می کند و در سمت چپ شاه آناهیتا با صورت و بدنی تمام رخ ایستاده که در دست چپش سبوی آب و با دست راست خود حلقه روبان داری را به شاه ساسانی می بخش.

جزئيات صورت شاه، در این سنگ نگاره، آسيب ديده است اما صورتی فربه، گونه هایی گوشتالو، چشم هایی درشت و همچنین ابروهایی برجسته دارد علاوه بر آن موهاي سرش انبوه و مجعد و بلند تا روی شانه هایش آويخته است . او گوشواره ای مدور كه گوي كوچكي به آن آويزان است را به گوش دارد و همچنین گردنبندی که از دو رديف مهره هاي مرواريدي كه به مركز آن سه دانه مرواريد درشت آويخته شده است.

شاه، ‌تاج كنگره داري بر سر دارد كه پايه آن مزین به دو رشته مرواريد و پلاك هاي مربعی شكل است و در جلو تاج، هلالي قرار دارد همچنین بالای آن، دو بال عقاب نقش شده كه نوک آنها به طرف داخل خم شده است و در حد فاصل اين دو بال، ميله عمودي قرار دارد كه بر روي آن هلالي ديده مي شود. در داخل هلال، نيز گوي بزرگي قرار دارد.

در بخش پایینی نیز سوارکاری نیزه به دست، بر اسب تنها د مشاهده میشود که به صورتی سه رخ و بدني تمام رخ سوار بر اسب قوي هيكلي است همچنین برخی مورخین اسلامی براین باورند که او خسروپرویز است که سوار بر اسب خود"شبدیز" می تازد.

حجاریهای ديوارهاي جانبي ايوان بزرگ:

صحنه های شکار شاهی در قسمت دیواره های جانبی ایوان بزرگ به تصویر در آمده است که در سمت راست صحنه شکار گوزن، درقابی به ابعاد 5.80 در 3.90متر حجاری شده است و شامل تصاویری از فیل بانانی است که در سه ردیف گله گوزنها را به طرف شکارگاه رم می کنند همچنین شاه سوار بر اسب در سه قسمت به نمایش درآمه که در قسمت بالا آماده برای شکار، و در پشت سرش بانویی که چتری را بالای سر شاه نگه داشته است. پشت شاه سه ردیف بانو ایستاده اند. عده ای در دو ردیف به حالت احترام و در صف آخر عده ای از بانوان نوازنده و تعدادی بانوی رامشگر در جلوی شاه ایستاده اند همچنین در جای دیگر شاه در حال شکار دیده می شود که چهارنعل به دنبال گوزنهاست و شش اسب سوار در پشت سر او هستند که در آخرین تصویر شاه، او کمان خود را به گردن انداخته و نشان از اتمام شکار است. در سمت چپ حصار، تعدادی شتر سوار، گوزن هاي شکار شده را با خود حمل می کنند.

در ديوار سمت چپ صحنه شكار گراز، در قابي مستطیل شکل حجاری شده است و در قسمت چپ آن نیز 12فيل با دو نفر نشسته بر آن در 5 رديف عمودي به چشم می آید و آنها در حال رم دادن گرازها از مخفي گاه باتلاقي خود به درون نيزارها هستند. در قسمت بالا نیز قایقی با دو قایق ران و 5نفرکه در حال کف زدن هستند، و همچنین در قسمت مرکز این صحنه نیز شاه در داخل قايقي ايستاده است و در اطراف او نوازندگان زن هستند که در پشت این قایق، قایقی دیگر که 4 نوازنده چنگ زن داخل آن هستند، نقش شده است.

در قسمت پایین این قاب نیز 5 فیل سوار به وسیله خرطوم فیلها در حال جمع کردن گرازهای شکار شده، دیده می شود.

ایوان کوچک:

طاقی مستطیلی با ارتفاع حدود 5 متر، پهنای 6 متر و همچنین عمقی در حدود 3.5 متر می باشد. در دو طرف ورودی این ایوان، دو جرز چهارگوش که بالای آنها طاقی با قوس نیم دایره که حدود 10سانتی متر عقب تر است، قرار دارد . دیوار انتهای آن نیز به دو بخش تقسیم شده است که قسمت بالا با عمق 30سانتی متر و همچنین ارتفاعی در حدود 3 متر دارد و در آن پيكره هاي شاهپور سوم و پدرش شاهپور دوم که هر دوی آنها ایستاده و بدن تمام رخ و با صورتی نیم رخ نقش شده اند مشاهده میشود که هر دو دست راست را بر قبضه شمشير و دست چپ را بر قسمت فوقاني غلاف گذاشته اند. شاپور دوم تاجی کنگره دار مزین به گوی بزرگی و گوشواره و گردنبند در گردن داردو همچنین پیراهنی تا روی زانو و چین دار با شلواری گشاد و برکمرش، کمربندی که جلو آن پاپیونی دیده می شود، بسته است.

علاوه بر آن كتيبه هايي به خط پهلوي و به زبان فارسي ميانه نیز وجود دارد که با توجه به کتیبه ها می توان هویت پادشاهان به تصویر کشیده را تشخیص داد. کتیبه شاپور دوم دارای 9 سطر و همچنین سنگ نوشته شاپور سوم شامل 13 سطر است

سنگ نگاره دوره قاجار در طاق بستان کرمانشاه:

در بخش بالایی ديوار سمت چپ ايوان بزرگ، سنگ نگاره اي از دوره قاجاريه که تصویری از محمد علي ميرزا شاه نشسته بر تخت با تاجی کنگره دار شبیه تاج پدرش فتحعلی شاه، همراه با كتيبه اي به خط نستعليق حجاري شده است که در سمت راست محمدعلی میرزا، عمادالدوله، در سمت چپ او پسرش محمدحسين ميرزا و همچنین در جلوی او ، آقاغني ایستاده اند و در کنار شاه قاجار شعري در مدح او از بسمل شاعر كرمانشاهي نگاشته شده است.

همچنین كتيبه اي به خط نستعليق در سمت چپ سنگ نگاره قرار دارد که وقف نامه ای با مضمون وقف درآمد سه دانگ از مزارع كبود خاني است كه بايستي در عزاداري امام حسين (ع) هزینه شود.

شایان ذکر است این سنگ نگاره براساس متن این کتیبه در سال 1237 هجری قمری و به دستور آقاغني خواجه باشي محمدعلي ميرزا و توسط ميرزا جعفر سنگ تراش حجاري شده است

صحنه تاج گذاری اردشير دوم ( 383 – 379 م ) نهمين شاه ساساني ، در سمت راست ایوان کوچک مشاهده می شود که این پادشاه ساسانی با چشمانی درشت، ابروان پیوسته و ریشی مجعد همانند دیگر نقش ها با بدنی از روبه رو، صورتی سه رخ و دستی بروی قبضه شمشیر حجاری شده. شاه ساسانی گوشواره، دستنبد و ریسمانی از مروارید به گردن دارد. از تاج او درپشت سر ربانی بلند آویزان است همچنین لباس شاهانه وی پیراهن چین داری تا روی زانوست که با شلوار بلند و چین دار نقش شده و با روبانی به کف پایش بسته شده و علاوه بر اینها کمربندی مزین به مهرهای مرواریدی در قسمت پایینی آن حمایلی جواهرنشان بسته شده و شمشیرش را به آن آویخته است.

شاه حلقه روبان داري را از اهورا مزدا که در سمت راست او ایستاده می گیرد و در سمت چپ اردشير دوم، ايزد مهر که هاله ای دور سرش نفش شده، روي گل نيلوفر بزرگي ايستاده است و دسته ای از شاخه های نباتی به نام برسم(مخصوص مراسم مذهبی) در دست دارد. پیکر دشمن مغلوب ساسانی در زیر پای اهورامزدا و شاپور دوم دیده می شود.

و اینکه نظراتی متفاوت راجع به هویت شخص مغلوب وجود دارد اما اکثریت محققین اورا وليانوس امپراطور روم كه در سال 362 م به دست اردشير دوم كشته شده، می دانند.

ارزش هنری:

سنگ‌نگاره شکارگاه سلطنتی طاق بستان نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان به شمار می آید که در این حجاری خسرو سوار بر شبدیز به گونه‌ای است که گویی اثر از روی نقاشی، نقش شده‌است. همچنین در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقی‌دان به چشم می‌خورد که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند و در قسمتی دیگری از طاق بزرگ صحنه ی شکار گراز به چشم می‌خورد که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ‌نگاری محسوب میشود که در سبک هنری، نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.

پوشاک سنگ نگاره ها:

با مطالعه ی تحلیلی در نقش‌برجسته‌های طاق بستان، لباس رنگارنگ سوار با نخ‌های زرین بافته شده است و دارای سبک‌های لوزی‌شکل و تزئین کاملاً هندسی است . در صحنه ی شکار گراز شاه لباسی در تن دارد که پارچه ی آن مزین به نقش سیمرغ در نشانه‌های دایره‌وار است. لباس پاروزن‌ها نیز نقش‌های نمایشی دارد. در نقش برجسته‌ای در دیواره ی جانبی طاق بستان نیز زیور تشریفاتی جامه ی پادشاه که بر تخت نشسته درون شمه ی مرکزی به روی قرصی از بلور مهر کنی شده و همچنین با انواع زردوزی و گل‌اندازهای تنگ هم، تزئین فراوان یافته وهمچنین جامه‌های ملتزمان و فیل‌سواران با نگاره‌های گیاهی و پرندگان، گویی دست‌دوزی شده است.

عمارت مسعودیه:

در دوره قاجار امام قلی میرزا عمادالدوله در اطراف طاق بستان عمارتی به نام مسعودیه بنا کرده بود که تاسال 1342 در محوطه مشاهده میشد اما بعد از آن به خاطر حفظ آثار باستانی و آزاد سازی چشمه آناهیتا، این عمارت تخریب شد.

چشمه های جوشان آب در کنار نقوش برجسته:

در پایین طاقها آبی زیبا و زلال قرار دارد که منظره بینظیری را به محوطه بخشیده است سراب طاق بستان از هزاران سال پیش در شمال شهر کرمانشاه و در جوار طاق های ساسانی جاری است و هزاران هکتار از اراضی کشاورزی منطقه را مشروب و آب اهالی روستای طاق بستان را نیز تامین می کند.

آسیب‌های طبیعی:

در قسمت حجاری ایوان بزرگ به آسیب های وارده اشاره شد حال در رابطه با آسیب های طبیعی وارده به این بنا میپردازیم:

به دلیل حرکت زمین در این منطقه بر دیواره‌های طاق بزرگ و طاق کوچک، ترک‌هایی ایجاد شده است که به مرور زمان و با تجمع خزه‌ها بر دیواره‌های آن باعث محو شدن بخشی از نقوش این طاق‌ها شده است و این روند با نفوذ آب به داخل ترک‌ها تشدید شده که باعث شده باستان شناسان به فکر مرمت این بنا باشند.

عدم ثبت جهانی شدن طاق بستان در فهرست میراث جهانی یونسکو:

شاید برایتان جالب باشد که بدانید آینده ی این میراث فرهنگی در حال ابهام قرار دارد و شاید برایتان خیلی جالب باشد که بدانید

متاسفانه به دلیل وجود کبابی های و رستوران های زیاد و دود و شلوغی فراوان تا چند قدمی ورودی محوطه طاق‌بستان این میراث فرهنگی در سازمان جهانی یونسکو به ثبت نرسید.

علی فعلی گری، مدیرکل سابق میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کرمانشاه اعلام کرده است که بحث آزادسازی اماکن تجاری اطراف محوطه تاریخی طاق‌بستان یکی از مهم‌ترین موارد در ثبت جهانی این مجموعه است و باید هر چه سریع‌تر نسبت به آزادسازی‌ها اقدام شود تا این محوطه در فهرست یونسکو به ثبت برسد اما اینکه کار آن با چه سرعتی پیش رود بستگی به اراده استان و تأمین اعتبار برای آزادسازی سریع واحدهای اطراف و دنده کبابی‌های ضلع جنوبی دارد.

متولیان میراث فرهنگی در استان اعتباراتی که لازم است تا این کبابی‌ها از محوطه اطراف و ضلع جنوبی حذف شوند را بسیار زیاد تخمین زده‌اند. فعلی گری گفته بود که میزان اعتبارات مورد نیاز برای تملک و آزادسازی بخش اعظم ۲۳ واحد دنده کبابی ضلع جنوبی بین ۱۰ تا ۱۵ میلیارد تومان است همچنین پیش از این برای تملک یک واحد تجاری دارای ۱۸۰۰ متر مساحت سه میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان هزینه کرده‌ایم.

سخن آخر:

یکی از جذابترین جاذبه های گردشگری استان کرمانشاه نقوش برجسته ی ساسانی در طاق بستان می باشد که شهرت جهانی دارد.همراه بازدید از طاق بستان، می توانید از نقش برجسته های تاریخی ساسانی نیز دیدن کنید و در کنار بازدید از یکی از آثار تاریخی، می توانید از طبیعت منطقه دیدن کنیدد و از آن لذت ببرید و علاوه بر اینها هر کدام از سنگ نگاره های موجود در طاق بستان، داستانی جالب از تاریخ را برای روایت در سینه دارند که میتوانید با بازدید از آنها پی به آن ببرید.

حال که با طاق بستان استان کرمانشاه آشنا شدیم نقطه نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.